چراغ برات؛ آیین همنشینی خراسانیان با مردگان در آستانه نیمه شعبان

به گزار ش خبرنگار مهر در بجنورد، در این شبها مردم با روشن کردن شمع بر گلزار مردگان خود برای شادی روح آنها دعا می خوانند و این چراخانی کردن مزار مردگان به چراغ برات معروف شده که با گذشت چندین سده همچنان در فرهنگ مردم استان تجلی دارد.

اگرچه آیین برات نیز همچون بسیاری از رسم ورسوم کهن ایرانی آن گونه که باید مورد نقد و بررسی قرار نگرفته، ولی اسنادی وجود دارد که این آیین زرتشتی در اثر مرور زمان رنگ اسلامی گرفته و در فرهنگ دینی و اسلامی نیز ورود یافته و همچنان نیز این سنت حسنه با جلای اسلامی در ایران زمین وجود دارد.

گرامیداشت مردگان در بین ایرانیان ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی می کرده اند که به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند و بر اساس همین سنت اساس مراسم گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آنها و طلب آمرزشان در نقطه نقطه ایران زمین وجود دارد که در استان خراسان به این  رسوم "چراغ برات" می گویند که موضوع شناخته شده ای در بین ایرانیان به خصوص خراسانیهاست.

البته این سنت حسنه در بین مردم استان تهران و برخی از دیگر از استانهای کشور در آخرین جمعه ماه اسنفد هر سال و در مناطق استانهای گیلان و آذربایجان و یزد نیز در برخی جمعه ماه رجب خیرات برای خیرات مردگان وجود دارد.

اما مردم خراسان در نیمه‌های ماه شعبان هر سال یعنی طی روز های دوازدهم تا چهاردهم شعبان با برگزاری مراسم مذهبی ویژه ای با عنوان برات یاد و خاطره عزیزان از دست رفته را گرامی داشته و به یاد مردگان خیرات می کنند.

دامنه این رسم آن چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه ماه برات نیز می گویند. مراسم شب‌های برات یا چراغ برات سابقه‌ای دیرینه و ریشه‌دار دارد.

اگرچه مراسم چراغ برات که در سه شب و روز یازده تا چهارده شعبان و یا دوازده تا 15 شعبان در استان خر اسان، ریشه دینی ندارد و در چند صد ساله حضور اسلام در ایران این سنت مورد تایید پیشوایان دینی قرار نگرفته ولی این سنت حسنه مربوط به ایران باستان است و به دلیل عجین شدن این رسوم با دین مبین اسلام تاکنون مخالفتی از سوی مراجع دینی با آن صورت نگرفته است.

ایرانیان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی شیرین و موفق از باورهای ایرانی پیشین و اسلامی خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در خراسان بزرگ عید یا مراسم لیله البرات یا لیله الصک را در نیمه شعبان ماه با همان رسوم و آیین ایرانی - زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی تدارک دیدند و برگزار کردند.

ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد می گوید:  سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله الصک و لیله البرات نام دارد، و عوام مردم بر این عقیده اند که صورت افرادی را که در آن سال باید بمیرند خداوند در آن شب به ملک الموت نشان می دهد.

آیین های ویژه برات

بر اساس اعتقادات مردم خراسان در این سه شبانه روز که اعتقاد دارند در آن مردگان آزاد هستند، زندگان با احسان برای آنها نه تنها تلاش می کنند تا برات آزادی آنان را از آتش جهنم کسب کنند، بلکه آزادی خود از آتش جهنم را نیز از امام دوازدهم خواستار می شوند.

اعتقاد اغلب مردم خراسان بر این است که در این ایام سرنوشت رقم می خورد، به طوری که در نقاط روستایی خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می کنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش بینی می کردند در عین حال دست به دعا برمی دارند و از خداوند طلب سالی خوش می کنند.

اقشار مختلف مردم به ویژه کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند در این روز با حضور در مزار اموات ضمن درخواست آمرزش و زنده نگهداشتن یاد و خاطره درگذشتگان، آنان را در برکات میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی(عج) شریک می‌سازند.
 
برات در خراسان مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است که مردم این خطه با انجام اعمال مخصوصی به استقبال آن می‌روند، این مراسم به مدت سه روز و با عناوین مختلف برگزار می‌شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می‌کنند.

برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می شود که از این میان برات مرده‌ها در ‪ ۱۴شعبان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود.

پخت انواع نانهای سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن دربین مردم به ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است، مردم این منطقه از کشورمان  اعتقاد دارند پخت این خوراکیها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.

روز برات زنده ها زمانی برای شکرگذاری به نعمت سلامتی و حیات

روزسیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند.

در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به ‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند.

اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد ارواح تازه‌گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند.

در روز ‪ ۱۴شعبان نیز که به برات مرده‌ها شهرت دارد مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نانهای سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی می‌دارند.

در این روز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند با پهن کردن فرش، خیرات، پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی می‌دارند، قرائت قرآن و فاتحه نیز در این راستا هدیه‌ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می‌شود.

نکته جالب توجه این است که هر چند ایام برات سه روز است اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه ای مستحکم است در صورتی که تعداد درگذشتگان سال بیش از سه نفر باشد مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه همچنین مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود.

مردم در این روستاها به چند گروه تقسیم شده و هر گروه در قسمتی از روستا در جمع بازماندگان متوفی به قرائت قرآن می‌پردازند، مردم در این روستاها عصر روز سیزدهم شعبان با حضور بر مزار اموات و خواندن فاتحه، یاد و خاطره آنان را گرامی می‌دارند.

در روز چهاردهم شعبان نیز تمام اهالی روستا به صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده ای که عزیزی را از دست داده‌اند جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.

از  دیگر مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد اجرای مراسمی برات خوانی است، در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می‌کنند.

اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آنها می‌دهند و بدینوسیله از آنها تشکر می‌کنند.

در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغهای خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد برای اهالی خانه دعای خیر نموده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.

یکی از کارشناسان دینی اداره کل تبلیغات اسلامی استان خراسان شمالی می گوید: چراغ برات آیین دیرینه ای است که از سوی مردم استان خراسان سابق که شامل سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی فعلی می شود مرسوم بوده و همچنان نیز ادامه دارد.

حجت الاسلام حسن وطنخواه به خبرنگار مهر، اظهار داشت: آیین چراغ برات در آستانه نیمه شعبان در استان خراسان مرسوم بوده و این آیین از دوازده تا پانزدهم نیمه شعبان دایر است و مردم در این روزها برای طلب آمرزش مردگان و طلب رزق و  روزی خود و سرنوشت نیک در دنیا و آخرتشان دعا می کردند.

وی اضافه کرد: فضلیت شب نیمه شعبان در آیین های دینی ما به اندازه شبهای قدر تلقی شده و سرنوشت انسان در این شبها رقم می خورد و دعا و طلب آمرزش کردن گناهان برای زندگان و مردگان می تواند در این شبها تاثیر بسزایی داشته باشد.

حجت الاسلام وطنخواه گفت: آیین چراغ برات در استان خراسان و سایر برنامه هایی که تحت عناوین دیگر در نیمه شعبان در سایر استانها انجام می شود، با رویکرد  دعا برای آمرزش گناهان و طلب مغفرت منافاتی با مسائل دینی ندارد و سنت حسنه ای است که مورد تایید نیز است.
 
وی معتقد است: نیمه شعبان سالروز ولادت منجی عالم بشریت فرصت مناسبی برای مردم مسلمان و شیعه است که از خداوند طلب آمرزش گناهان داشته باشند و برای سربلندی اسلام و مسلمین و رفع گرفتاری از امور  مسلمین دعا کنند.